EMOCJE
Emocje są nieodłącznym elementem naszego życia, wpływając na każdą jego sferę – od relacji interpersonalnych, przez decyzje zawodowe, po zdrowie psychiczne i fizyczne. Choć często wydają się spontaniczne i nieprzewidywalne, w rzeczywistości są kształtowane przez szereg czynników, które można zrozumieć i, do pewnego stopnia, kontrolować. Nasze emocje i emocjonalność, czyli sposób, w jaki przeżywamy i wyrażamy emocje, są wynikiem skomplikowanej interakcji między biologicznymi predyspozycjami, doświadczeniami życiowymi, środowiskiem, w którym się rozwijamy, a także naszymi myślami i przekonaniami. W tym artykule przyjrzymy się bliżej tym elementom, aby lepiej zrozumieć, co tak naprawdę wpływa na nasze emocje i jak możemy świadomie kształtować naszą emocjonalność.
Definicja
Emocje są kompleksowymi reakcjami organizmu, które obejmują zarówno fizjologiczne zmiany (takie jak przyspieszone bicie serca czy zmiany hormonalne), jak i subiektywne doznania (jak radość, smutek, strach). Charakteryzują się one również ekspresją behawioralną (taką jak wyraz twarzy, gesty ciała) oraz kognitywnymi procesami (jak interpretacja sytuacji i przekonania). Emocje pełnią ważną rolę w adaptacyjnym funkcjonowaniu jednostki, informując o jej potrzebach, priorytetach oraz pomagając w podejmowaniu decyzji i regulowaniu zachowania.
Emocje są różnorodne i obejmują szeroki zakres doznań i reakcji psychicznych oraz fizjologicznych. Oto niektóre z głównych emocji, jakie możemy doświadczać:
Radość
Smutek
Strach
Złość
Zaskoczenie
Gniew
Miłość
Obojętność
Zazdrość
Zniechęcenie
Nadzieja
Wstyd
Uczucie winy
Zadowolenie
Przygnębienie
Irytacja
Żal
Duma
Ekscytacja
Zachwyt
Emocje mogą występować w różnych kombinacjach i intensywnościach, reagując na różne sytuacje życiowe, bodźce zewnętrzne oraz nasze własne myśli i interpretacje. Każda z emocji ma swoje własne funkcje i może mieć różnorodny wpływ na nasze zachowanie, zdrowie psychiczne i interakcje społeczne.
EMOCJE PIERWOTNE vs WTÓRNE
Podział na emocje pierwotne i wtórne został zaproponowany przez Leslie Greenberga, kanadyjskiego psychologa i psychoterapeutę, znanego z rozwijania terapii skoncentrowanej na emocjach (Emotion-Focused Therapy, EFT). Zgodnie z EFT aktywacja emocji jest pierwszym krokiem aktywowania myśli i potrzeb które są zawarte w emocji.
Emocje pierwotne to te, które pojawiają się natychmiast w odpowiedzi na określoną sytuację lub bodziec. Są one autentyczne, spontaniczne i bezpośrednio związane z naszymi podstawowymi potrzebami i reakcjami na otoczenie. Przykładami emocji pierwotnych są strach w obliczu zagrożenia, radość z powodu otrzymania dobrej wiadomości czy smutek po stracie bliskiej osoby. Emocje pierwotne pełnią rolę sygnałów informujących nas o tym, co dzieje się w naszym wnętrzu i otoczeniu, i często są pomocne w podejmowaniu odpowiednich działań.
Emocje wtórne to te, które pojawiają się w odpowiedzi na nasze myśli o emocjach pierwotnych lub jako reakcja na nie. Są one bardziej złożone i często wynikają z naszego sposobu interpretacji i oceny sytuacji. Przykładami emocji wtórnych mogą być poczucie winy za odczuwanie gniewu (emocja pierwotna) lub wstyd za odczuwanie lęku. Emocje wtórne mogą być mniej autentyczne i często są bardziej związane z naszymi przekonaniami i ocenami niż z rzeczywistymi potrzebami. Innym przykładem emocji wtórnej jest zość, co jest pod nią, jaka emocja jest pod nią …zaleźy od osoby. Często za pomocą złości komunikujemy sie ze światem, nie pokazując np. leku czy smutku.
Leslie Greenberg podkreśla, że zrozumienie różnicy między emocjami pierwotnymi a wtórnymi jest kluczowe w terapii skoncentrowanej na emocjach. Rozpoznanie i praca nad emocjami pierwotnymi pozwala na bardziej autentyczne przeżywanie i lepsze zrozumienie siebie, podczas gdy identyfikacja i przekształcanie emocji wtórnych pomaga w radzeniu sobie z bardziej złożonymi reakcjami emocjonalnymi i negatywnymi przekonaniami o sobie.
Osobowość odgrywa istotną rolę w kształtowaniu i przeżywaniu emocji
Czym jest osobowość?
Osobowość jest połączeniem temperamentu i charakteru.
Osobowość możemy nazwać nadrzędnym systemem regulacji, który odpowiedzialny jest za spójność zachowania, doświadczania emocji (postrzeganie, wyrażanie emocji, funkcjonowanie w relacjach miedzy ludzkich, kontrola impulsów) i koordynację poszczególnych procesów poznawczych.
Temperament, który jest w dużej mierze wrodzony i stabilny przez całe życie, wpływa na nasze preferencje, sposób reagowania na bodźce oraz naszą emocjonalność. Wpływa to na to, jak postrzegamy świat, co może kształtować nasze przekonania i wartości.
Temperament wspołdeterminuje stan stresu (np. emocjonalne doświadczenie) jest moderatorem doświadczanego stresu i wpływa na jego intensywność. W jaki sposób? Jedne osoby częściej narażają się na sytuacje stresowe, inne osoby są bardziej wraźliwe i dostrzegają więcej stresorów lub doświadczają silniejszego wzbudzenia na dany stresor.
Temperament modyfikuje radzenie sobie ze stresem (tj. ktoś wybiera taką a nie inną strategię radzenia sobie w stresowej sytuacji) i następstwa stresu (np. wpływ na rozwój zaburzeń jak PTSD, cPTSD, zaburzeń lękowych itd.) (Zawadzki, 2021).
Oto kilka głównych aspektów, jakie osobowość może mieć wpływ na emocje:
Stabilność emocjonalna: Stabilność emocjonalna, jedna z głównych cech osobowości według modelu Pięciu Wielkich Cech (Big Five), wpływa na sposób, w jaki jednostka reaguje na stresujące sytuacje i doznaje negatywne emocje. Osoby o wysokiej stabilności emocjonalnej są bardziej odporne na stres, rzadziej doświadczają silnych negatywnych emocji, takich jak lęk czy depresja, i łatwiej się regenerują po trudnych doświadczeniach.
Ekstrawersja: Ekstrawertyczne osobowości są skłonne do doświadczania pozytywnych emocji, takich jak radość i entuzjazm, w interakcjach społecznych i nowych doświadczeniach. Ekstrawertycy mogą łatwiej budować relacje i czerpać przyjemność z interakcji z innymi ludźmi.
Skrępowanie (Conscientiousness): Osoby o wysokim skrępowaniu charakteryzują się silną autodyscypliną, sumiennością i planowaniem. Mogą one doświadczać emocji takich jak poczucie winy lub niepokoju w sytuacjach, gdy odbiegną od swoich norm i wartości.
Otwartość na doświadczenie: Osoby otwarte na doświadczenie są zazwyczaj bardziej skłonne do eksploracji nowych idei, sztuki i kreatywności. Mogą doświadczać intensywnych emocji związanych z odkrywaniem nowych perspektyw i inspiracji.
Ugodowość (Agreeableness): Osoby ugodowe charakteryzują się empatią, troską o innych i łatwością w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji interpersonalnych. Mogą często doświadczać pozytywnych emocji związanych z harmonią społeczną i wsparciem społecznym.
Niezależność (Openness): Osoby niezależne mogą odczuwać większą swobodę emocjonalną i mniej podatne na presję społeczną, co może wpływać na sposób, w jaki doświadczają i wyrażają emocje.
W rezultacie, osobowość odgrywa złożoną rolę w kształtowaniu naszych doświadczeń emocjonalnych, wpływając zarówno na rodzaj emocji, jakie doświadczamy, jak i na sposób, w jaki te emocje są regulowane i wyrażane.
Emocje w terapii ponawczo-behawioralnej
Podejście poznawczo-behawioralne (CBT) do emocji jest interdyscyplinarnym podejściem terapeutycznym, które integruje teorię poznawczą i behawioralną w celu lepszego zrozumienia i efektywnego radzenia sobie z emocjami. Oto kluczowe elementy współczesnego podejścia poznawczo-behawioralnego do emocji:
Kognitywne przekonania
CBT zakłada, że emocje są w dużej mierze determinowane przez nasze przekonania i interpretacje rzeczywistości. Przekonania te mogą być czasem irracjonalne lub nieprzystosowane, co prowadzi do negatywnych emocji, takich jak lęk czy depresja. Celem terapii jest identyfikacja i modyfikacja tego rodzaju przekonań poprzez kognitywne restrukturyzowanie.
Automatyczne myśli: ]
Terapia CBT skupia się na automatycznych myślach, które występują spontanicznie w odpowiedzi na sytuacje życiowe. Te myśli mogą być często negatywne i wpływać na intensywność doświadczanych emocji. Poprzez świadome rozpoznawanie i zmianę automatycznych myśli, CBT pomaga jednostkom w kontrolowaniu i regulacji swoich emocji.
Behawioralne reakcje
CBT kładzie również duży nacisk na obserwację i zmianę behawioralnych reakcji związanych z emocjami. Poprzez eksperymentowanie z nowymi wzorcami zachowań oraz nauczanie adaptacyjnych strategii radzenia sobie, terapeuci pomagają klientom w redukowaniu negatywnych emocji i zwiększaniu pozytywnych reakcji.
Techniki regulacji emocji
Istotnym aspektem CBT są techniki regulacji emocji, które obejmują naukę umiejętności takich jak relaksacja, techniki oddechowe czy mindfulnes. Te narzędzia pomagają klientom w radzeniu sobie z nagłymi falami emocji oraz w utrzymywaniu równowagi emocjonalnej.
Indywidualizacja terapii
Podejście poznawczo-behawioralne jest elastyczne i dostosowywane do indywidualnych potrzeb klienta. Terapeuci współpracują z klientami, aby identyfikować specyficzne wzorce myślowe i behawioralne, które mogą przyczyniać się do ich emocjonalnych trudności, i wspólnie opracowują plan terapeutyczny.
Współczesne podejście poznawczo-behawioralne do emocji nie tylko pomaga klientom w radzeniu sobie z obecnymi problemami emocjonalnymi, ale również umożliwia naukę umiejętności, które mogą być stosowane przez całe życie, wspierając zdrowie psychiczne i emocjonalne.
Klasyczne podejście poznawczo-behawioralne (CBT) oraz inne terapie CBT, takie jak Terapia Akceptacji i Zaangażowania (ACT) oraz terapia schematów, koncentrują się na pracy z emocjami, ale wyróżniają się różnymi założeniami i metodami interwencji. O tym napiszę w przyszłych postach.
Kluczowych podejść do emocji w psychologii
W psychologii podejście do emocji ewoluowało na przestrzeni lat, przyjmując różne perspektywy i teorie. Oto kilka kluczowych podejść:
Podejście James-Lange'a
William James i Carl Lange zaproponowali teorię, według której emocje wynikają z percepcji fizjologicznych reakcji ciała na bodźce zewnętrzne. Według tej teorii, to nie emocja wywołuje reakcje fizjologiczne, ale odwrotnie - reakcje fizjologiczne wywołują emocje. Na przykład, człowiek widzący niedźwiedzia biegnącego w jego kierunku najpierw odczuje przyspieszone bicie serca, a dopiero potem poczucie strachu.
Podejście Cannon-Bard
Walter Cannon i Philip Bard zaproponowali teorię równoczesnego występowania fizjologicznych reakcji i emocji. Według tej teorii, bodźce zewnętrzne jednocześnie wywołują zarówno reakcje fizjologiczne, jak i emocje. Na przykład, widok niedźwiedzia biegnącego w naszym kierunku wywołałby jednocześnie przyspieszone bicie serca i uczucie strachu.
Podejście Schachtera-Singera
Teoria Jamesa-Lange'a została rozszerzona przez Stanleya Schachtera i Jeroma Singera, którzy zaproponowali teorię dwuczynnikową emocji. Według tej teorii, emocje wynikają z połączenia percepcji fizjologicznych reakcji i oceny sytuacji. Na przykład, przyspieszone bicie serca i wrażenie niebezpieczeństwa po pojawieniu się niedźwiedzia skłoniłyby jednostkę do odczuwania strachu.
Podejście ewolucyjne (Darwinowskie)
Charles Darwin przyczynił się do rozwoju podejścia ewolucyjnego do emocji, sugerując, że emocje są adaptacyjne i odgrywają kluczową rolę w przetrwaniu i rozrodzie gatunku. Według tej perspektywy, emocje takie jak strach, gniew czy radość miałyby za zadanie wspierać przystosowanie do środowiska i pomagać w podejmowaniu odpowiednich zachowań.
Podejście poznawcze
Współczesne podejście poznawcze do emocji skupia się na roli myśli, interpretacji i ocen w procesie emocjonalnym. Zgodnie z tym podejściem, emocje wynikają z subiektywnej interpretacji sytuacji oraz związanych z nią przekonań i wartości. Na przykład, jednostka mogłaby odczuwać strach przed niedźwiedziem na podstawie swojej oceny sytuacji jako niebezpiecznej.
Współczesna psychologia zajmuje się również badaniem konkretnych emocji, takich jak radość, smutek, gniew czy strach, oraz ich wpływu na zachowanie, zdrowie psychiczne i fizyczne jednostki. Badania nad emocjami obejmują zarówno ich fizjologiczne podstawy, jak i kulturowe i społeczne uwarunkowania.
